بافت تاریخی شهر کرمان که گنجینه‌ای از معماری و تاریخ کرمان محسوب می‌شود در میان شعارهای اجرا نشده مسئولان تخریب می‌شود.
هفته گذشته یک خانه تاریخی در کوچه مستوفی الممالک در خیابان فتح علیشاهی شهر کرمان تخریب شد؛ تخریب این بنای تاریخی نمونه‌ای از مرثیه‌ای است که سال‌های گذشته بر بافت تاریخی کرمان گذشته و پیوستار این بافت را از بین برده است.
بافت تاریخی کرمان با وسعتی بالغ بر ۱۵۰۰ هکتار، یکی از بزرگ‌ترین و کهن‌ترین بافت‌های تاریخی در کشور به‌شمار می‌رود. این محدوده که در قلب شهر کرمان گسترده شده، میراثی از قرون متمادی تاریخ، فرهنگ و معماری ایرانی-اسلامی را در خود جای داده است.
بافت تاریخی کرمان شامل مجموعه‌ای از آثار ارزشمند تاریخی است که عمدتاً به دوره‌های صفویه، زندیه، قاجار و پهلوی بازمی‌گردند. بازار بزرگ کرمان به عنوان یکی از طولانی‌ترین بازارهای سر پوشیده ایران، مجموعه گنجعلی‌خان با حمام، مدرسه، کاروانسرا و آب‌انبار تاریخی، خانه‌های اعیانی مانند خانه حاج آقا علی، خانه شترگلو، خانه لطفعلی‌خان و ده‌ها بنای دیگر، همگی در این محدوده قرار دارند.
این بافت نه‌تنها از نظر معماری و شهرسازی ارزشمند است، بلکه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی کرمان در مسیر تاریخی جاده ابریشم، همواره محل تلاقی فرهنگ‌ها، تجارت و تعاملات اجتماعی بوده است.
کوچه‌های باریک، دیوارهای خشتی، بادگیرها، حیاط‌های مرکزی و تزئینات گچ‌بری و آجرکاری، هویت بصری منحصربه‌فردی به این منطقه بخشیده‌اند.
ظرفیت‌های تاریخی زیر تیغ لودرها
هر چند در سال‌های اخیر به همت مردم شهر کرمان برخی از خانه‌های تاریخی بافت قدیم کرمان مرمت شده و در قالب اقامتگاه و اماکن تفریحی تغییر کاربری یافته‌اند، اما به وضوح می‌توان دید مسئولان کرمان برنامه‌ای مشخص برای احیای این بافت نداشته‌اند و هر زمان هم که صحبتی کرده‌اند توپ را به زمین بخش خصوصی انداخته‌اند و عدم وجود نگاه حمایتی و غلبه نگاه نوسازی در شهر کرمان باعث شده در عمق بافت تاریخی کرمان شاهد ساختمان سازی های مدرن باشیم.
با ورود طالبی، استاندار کرمان مردم این شهر حداقل در مورد بافت تاریخی امیدوار شدند که نمونه احیای بافت تاریخی یزد در کرمان نیز اجرا شود. طالبی در زمان مدیریتش در استانداری یزد موجب احیای بافت تاریخی یزد شده بود.
در استانی که به شدت از خشکسالی رنج می‌برد و اقتصاد کشاورزی در معرض خطر قرار گرفته و صنعت و و معدن نیز به جای کمک فقط منابع استان را مصرف می‌کنند، توسعه صنعت گردشگری بر پایه بافت تاریخی شهر کرمان یکی از مهمترین اقداماتی است که باید انجام شود.
خطر نابودی بافت تاریخی شهر کرمان
محمد افراسیابی، یکی از فعالان میراث فرهنگی کرمان در این زمینه می‌گوید: در دو دهه گذشته، بسیاری از خانه‌های تاریخی کرمان به جای آن‌که مرمت و احیا شوند، با برچسب‌هایی چون ناایمن بودن یا در مسیر طرح‌های توسعه‌ای بودن، تخریب شده‌اند که این رویه نه تنها به نابودی میراث فرهنگی شهر منجر شده، بلکه اعتماد عمومی به وعده‌های مسئولان را نیز خدشه‌دار کرده است.
وی ادامه می‌دهد: در شرایطی که شهرهای تاریخی کشور در تلاش برای حفظ بافت‌های فرهنگی خود هستند و آن را به‌عنوان یک مزیت گردشگری و فرهنگی معرفی می‌کنند، در کرمان همچنان ماشین آلات سنگین در کوچه‌های تاریخی رفت و آمد می‌کنند و بناهای چندصد ساله را در عرض چند ساعت از میان می‌برند.
وی معتقد است که با ادامه این روند، چیزی از بافت تاریخی کرمان باقی نخواهد ماند.
وی هشدار می‌دهد که این اقدامات نه تنها موجب نابودی میراث فرهنگی شهر می‌شود، بلکه باور مردم به حفاظت از هویت تاریخی کرمان را نیز از بین خواهد برد.
در حالی که در جلسات رسمی از ظرفیت‌های تاریخی کرمان سخن گفته می‌شود، در واقعیت، همین ظرفیت‌ها یکی پس از دیگری زیر تیغ لودرها قربانی می‌شوند؛ تناقضی تلخ که گویی کسی پاسخ‌گوی آن نیست.
اگر این روند ادامه یابد، نه تنها از بقایای کرمان تاریخی نشانی نخواهد ماند، بلکه اعتماد مردم به مدیرانی که وعده حفاظت از میراث فرهنگی و توسعه پایدار شهر را می‌دهند و در عمل، به نابودی آن رضایت می‌دهند نیز به‌شدت آسیب خواهد دید.
از فرسودگی تا تخریب‌های بی‌برنامه
با وجود این پیشینه غنی، بافت تاریخی کرمان سال‌هاست که با مشکلات متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کند. فرسودگی طبیعی بناها، مهاجرت ساکنان بومی، نبود زیرساخت‌های مناسب، ساخت‌وسازهای ناهماهنگ و تخریب‌های گاه و بی‌گاه به بهانه توسعه شهری، از جمله چالش‌های اصلی این منطقه است.
در بسیاری از موارد، خانه‌های تاریخی بدون ارزیابی دقیق، با برچسب «در معرض ریزش» یا «ناایمن» تخریب می‌شوند. این در حالی‌ست که کارشناسان معتقدند بسیاری از این بناها با مرمت اصولی قابل احیا هستند.
همچنین، نبود طرح جامع و یکپارچه برای حفاظت و بهره‌برداری از این بافت، موجب شده اقدامات انجام‌شده پراکنده، مقطعی و بدون اثرگذاری بلندمدت باشد.
احیای بافت تاریخی برای رونق گردشگری
شهروندان کرمانی بارها در گفت‌وگو با رسانه‌ها خواستار توجه جدی‌تر مسئولان به وضعیت بافت تاریخی شده‌اند. محمد، یکی از ساکنان قدیمی محله زریسف می‌گوید: این کوچه‌ها و خانه‌ها بخشی از خاطرات جمعی ما است و اگر از بین بروند، هویت شهر هم از بین می‌رود.
وی، می‌گوید: در شهرهایی مثل یزد، بافت تاریخی به جاذبه گردشگری تبدیل شده و برای مردم درآمدزا است. چرا در کرمان چنین اتفاقی نمی‌افتد؟
مرتضی نیکرو، سرپرست اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمان نیز با تأکید بر جایگاه ویژه بافت تاریخی کرمان در هویت فرهنگی شهر، اظهار داشت: بافت تاریخی نه تنها بخشی از تاریخ و معماری را در خود جای داده، بلکه ظرفیت بزرگی برای توسعه گردشگری و رونق اقتصادی استان محسوب می‌شود.
نیکرو، با اشاره به وسعت قابل‌توجه بافت تاریخی کرمان می‌گوید: این بافت یکی از گسترده‌ترین بافت‌های ثبت‌شده کشور است و مجموعه‌ای از بناهای ارزشمند، بازارهای سنتی، خانه‌های تاریخی، حمام‌ها، مساجد و مدارس قدیمی را در خود جای داده است و حفظ این میراث، حفظ شناسنامه فرهنگی کرمان است.
وی ادامه می‌دهد: حفاظت از بافت تاریخی تنها وظیفه میراث فرهنگی نیست، بلکه نیازمند همکاری همه‌جانبه نهادهای شهری، شهرداری، شورای شهر و مشارکت مردم است و اگر این بافت به‌درستی ساماندهی شود، می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری کشور تبدیل شود.
وی با اشاره به برخی چالش‌ها در مسیر حفاظت از این بافت، از جمله فرسودگی بناها، ساخت‌وسازهای ناهماهنگ و مهاجرت ساکنان بومی، تأکید کرد: ما نیازمند یک طرح جامع و اجرایی هستیم که هم به مرمت اصولی بناها بپردازد و هم زیرساخت‌های لازم برای جذب گردشگر را فراهم کند.
نیکرو، همچنین از شهروندان کرمانی خواست تا در حفظ این میراث ارزشمند نقش فعال‌تری ایفا کنند و در صورت مشاهده هرگونه تخریب یا ساخت‌وساز خارج از ضوابط، موضوع را به اداره‌کل میراث فرهنگی اطلاع دهند.
وی معتقد است که اگر امروز برای حفاظت از بافت تاریخی کرمان اقدام نکنیم، فردا با حسرت به گذشته‌ای نگاه خواهیم کرد که می‌توانست آینده‌ای روشن برای گردشگری و فرهنگ این شهر رقم بزند.
فرصتی که نباید از دست برود
بافت تاریخی کرمان، با وسعتی کم نظیر، تنوع معماری غنی و پیشینه‌ای چندصد ساله، گنجینه‌ای است که در صورت احیا می‌تواند به موتور محرک توسعه پایدار شهری تبدیل شود.
این منطقه نه‌تنها قابلیت جذب گردشگر داخلی و خارجی را دارد، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز اشتغال، رونق اقتصادی و بازآفرینی هویت شهری باشد.
اکنون که شهرهای تاریخی ایران یکی پس از دیگری در مسیر احیای بافت‌های سنتی خود گام برمی‌دارند، کرمان نیز باید از این فرصت بهره گیرد.
بی‌توجهی بیشتر، تنها به معنای از دست رفتن میراثی است که بازسازی آن دیگر ممکن نخواهد بود.
جهت دستیابی به دیگر اخبار معماری به این بخش از سایت مراجعه کنید.