لحظه‌ای که صدای ثبت جهانی دره خرم‌آباد در فهرست میراث بشری یونسکو طنین انداخت، نه‌فقط نقطه اوجی برای لرستان، بلکه گامی روشن در مسیر بازخوانی سهم ایران در تاریخ پیدایش، تداوم و تکامل انسان بود. دره‌ای که هزاران سال پیش نخستین انسان‌های هوشمند در آن زیسته‌اند، امروز به‌مثابه سندی زنده از حافظه بشری، جهانی شد.
عاطفه رشنویی، مدیر میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه در یادداشتی نوشت: لحظه‌ای که صدای ثبت جهانی دره خرم‌آباد در فهرست میراث بشری یونسکو طنین انداخت، نه‌فقط نقطه اوجی برای لرستان، بلکه گامی روشن در مسیر بازخوانی سهم ایران در تاریخ پیدایش، تداوم و تکامل انسان بود. دره‌ای که هزاران سال پیش نخستین انسان‌های هوشمند در آن زیسته‌اند، امروز به‌مثابه سندی زنده از حافظه بشری، جهانی شد. این ثبت، نه تنها پاداش پژوهش‌های عمیق و پیگیر است، بلکه نشانه‌ای است از درک جهانی از ظرفیت‌های عمیق فرهنگی ایران در غرب فلات.
دره خرم‌آباد با غارهایی چون کلدر، یافته، کنجی و قمری، امروز تنها مجموعه‌ای از محوطه‌های باستانی نیست؛ بلکه روایت‌گر نخستین کنش‌های انسانی، ابزارسازی، آیین‌ورزی و مواجهه خلاق با طبیعت است. ثبت جهانی آن به معنای به رسمیت شناختن ارزش‌هایی فراتر از مرزهای سیاسی یا اداری است: به رسمیت شناختن سهم فرهنگ ایرانی در داستان کهن انسان بودن.
چرا ثبت جهانی این دره فراتر از یک موفقیت اداری است؟
کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو، ارزش جهانی برجسته (OUV) را شاخص اصلی ثبت در فهرست میراث جهانی می‌داند؛ اما آنچه در پرونده دره خرم‌آباد اهمیت دوچندان دارد، تداوم فرهنگی و زیستی طی ده‌ها هزار سال است. این محوطه‌ها، نه در انزوا، بلکه در پیوست با فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخ زاگرس، قفقاز، آناتولی و میان‌رودان، نقشی کلیدی در بازسازی تاریخ حرکت انسان در فلات ایران ایفا می‌کنند.
از سوی دیگر، این ثبت جهانی یک دعوت‌نامه جهانی برای اندیشیدن دوباره به «پایداری فرهنگی» است. در دوره‌ای که بسیاری از جوامع بشری از گسست تاریخی، مهاجرت‌های ناگزیر و بحران‌های اقلیمی رنج می‌برند، دره‌ای که انسان‌ها در آن با طبیعت نه در ستیز، بلکه در گفتگو بوده‌اند، آموزه‌ای اصیل برای امروز ما دارد.
چالش‌ها و مسئولیت‌های پیش‌رو؛ ثبت، آغازی است نه پایان
ثبت جهانی، نه پایانی باشکوه، بلکه آغازی سخت و مسئولانه است. پرونده دره خرم‌آباد، از منظر اداری، موفقیتی است که حاصل همکاری متخصصان، پژوهش‌گران و نهادهای متولی بوده؛ اما در مرحله مدیریت پس از ثبت، آزمونی بسیار بزرگ‌تر در پیش است.
نخست، نظام مدیریت یکپارچه و فرابخشی برای این میراث لازم است؛ مدیریتی که از سطح محلی فراتر رود و ارتباط فعالی با بدنه پژوهشی کشور، نهادهای بین‌المللی و جوامع دانشگاهی جهانی داشته باشد.
دوم، پایش مستمر و حفاظت زیست‌فرهنگی این دره است. دره‌ای که هنوز در معرض تهدیدهای ساخت‌وساز، مداخلات ناپایدار، فرسایش و گردشگری بی‌ضابطه است، نمی‌تواند صرفاً با برچسب جهانی شدن، مصون بماند. مطالعات محیطی، برنامه‌های آموزشی و ظرفیت‌سازی میان ساکنان محلی باید به اولویت‌های اجرایی تبدیل شود.
و سوم، تفسیر فرهنگی و روایت‌گری هوشمندانه برای عموم مردم، کودکان، و گردشگران داخلی و خارجی باید طراحی شود. دره خرم‌آباد تنها زمانی در حافظه جهانی ماندگار می‌شود که بتواند با زبانی معاصر، داستان کهن خویش را بازگو کند.
توسعه پایدار فرهنگی؛ چشم‌اندازی برای لرستان و ایران
دره خرم‌آباد امروز می‌تواند به مرکز گفتمان جدیدی از توسعه بدل شود. توسعه‌ای که نه صرفاً بر پایه پروژه‌های عمرانی، بلکه بر بنیان تقویت هویت بومی، اشتغال فرهنگی، و حضور فعال مردم در مدیریت میراث بنا شده باشد. برنامه توسعه پایدار یونسکو (SDGs)، میراث فرهنگی را عامل کلیدی برای کیفیت زندگی شهری، تاب‌آوری اجتماعی و رونق خلاقانه اقتصادی می‌داند.
در این زمینه، آموزش نسل جوان، احیای صنایع‌دستی مرتبط با زیست‌پذیری سنتی منطقه، تقویت گردشگری فرهنگی، و مستندسازی روایت‌های محلی از اهمیت دوچندان برخوردارند. نباید فراموش کنیم: در میراث فرهنگی، توسعه زمانی پایدار است که مردم آن را از آنِ خود بدانند.
نگاهی به آینده؛ ضرورت سرمایه‌گذاری در تاریخ
تاریخ بشر، از زاویه‌ای، سلسله‌ای از مکان‌هاست؛ مکان‌هایی که انسان در آن‌ها آغاز کرده، اندیشیده، زیسته و به‌جا گذاشته. دره خرم‌آباد یکی از همین مکان‌هاست. سرمایه‌گذاری بر چنین مکان‌هایی، نه هزینه، که نوعی «سپرده‌گذاری فرهنگی» برای آینده است. آینده‌ای که نسل‌های پس از ما، هویت خویش را در آن جست‌وجو خواهند کرد.
ثبت جهانی دره خرم‌آباد، نماد بازگشت به خویش است؛ خویشتنی فرهنگی، فراتر از مرزهای قومی و جغرافیایی. ما امروز موظفیم که این فرصت را نه صرفاً در عرصه گزارش‌ها و همایش‌ها، که در عرصه عمل، مدیریت، حفاظت و آموزش زنده نگه داریم.
جهت دستیابی به دیگر اخبار معماری به این بخش از سایت مراجعه کنید.