معمار هویت و پایداری
معماری، فراتر از ساختن بناها، بازتابی از فرهنگ، محیط و شیوه‌ی زندگی مردم یک جامعه است. در میان معماران برجسته‌ی قرن بیستم، حسن فتحی، معمار مصری، جایگاهی ویژه دارد. او به‌عنوان یک معمار و یک متفکر، شاعر و هنرمند، تأثیری عمیق بر معماری بومی و پایدار گذاشت. فلسفه‌ی معماری او بر استفاده از مصالح بومی، روش‌های سنتی و مشارکت مردم در ساخت خانه‌های خود استوار بود. این مقاله نگاهی به زندگی، آثار و تأثیرات ماندگار حسن فتحی خواهد داشت. حسن فتحی که او را “معمار بینوایان” می نامند، تفسیر خاصی از سنت دارد که آن را به عنوان پیشنهادی جایگزین برای مدرنیته به کار برده است.
زندگی‌نامه
حسن فتحی در ۲۳ مارس ۱۹۰۰ در شهر اسکندریه مصر، در یک خانواده‌ی ثروتمند و زمین‌دار متولد شد. خانواده‌ی او از طبقه‌ی مرفه مصر بودند و او در محیطی رشد کرد که دسترسی به آموزش باکیفیت و منابع فرهنگی برایش فراهم بود. دوران کودکی و نوجوانی او در قاهره سپری شد و علاقه‌اش به معماری از همان سال‌های ابتدایی زندگی شکل گرفت. او تحصیلات خود را در دانشکده‌ی مهندسی دانشگاه قاهره (که در آن زمان تحت تأثیر آموزش‌های معماری سبک غربی بود) به پایان رساند و در سال ۱۹۲۶ فارغ‌التحصیل شد.
با وجود تحصیل در سبک‌های معماری غربی، فتحی در سال‌های ابتدایی فعالیت حرفه‌ای خود متوجه شد که معماری مدرن غربی، بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی مصر، در حال گسترش است. او به سمت مطالعه و احیای معماری سنتی مصر رفت و تلاش کرد که روش‌های بومی ساخت‌وساز را دوباره زنده کند.
او در ابتدا در وزارت آموزش و پرورش مصر مشغول به کار شد و در این دوران، اولین پروژه‌های خود را اجرا کرد. علاقه‌ی او به معماری روستایی و مردمی باعث شد که مطالعات گسترده‌ای در زمینه‌ی مصالح سنتی، تکنیک‌های ساخت‌وساز بومی و معماری نوبی انجام دهد. این مطالعات، بنیان فلسفه‌ی معماری او را شکل دادند.
فتحی در دهه‌ی ۱۹۳۰ شروع به بررسی و مطالعه‌ی معماری سنتی مصر کرد. او متوجه شد که ساختمان‌های بومی با استفاده از مصالح طبیعی مانند آجرهای گلی و چوب نخل ساخته شده‌اند که به‌طور طبیعی با محیط زیست سازگار بودند. این کشف او را به سمت بررسی روش‌های ساخت‌وساز سنتی و همکاری با معماران و استادکاران محلی سوق داد.
حسن فتحی که در سمت راست تصویراست، در سال 1945 به آتن آمده و زیر نظر کنستانتینوس دوکسیادیس کار می کند.
فلسفه‌ی معماری حسن فتحی
فتحی از پیشگامان جنبش «خودساختگی» در معماری بود که در دهه‌ی ۱۹۶۰ گسترش یافت. این جنبش به مشارکت مردم در ساخت خانه‌های خود، استفاده از تکنیک‌های بومی و کاهش وابستگی به مصالح صنعتی تأکید داشت. او به‌جای استفاده از بتن و فولاد، که هزینه‌ی بالایی داشتند، بر استفاده از آجرهای گلی و تکنیک‌های سنتی تأکید می‌کرد.
به عقیده‌ی فتحی، معماری باید از طبیعت الهام بگیرد و هماهنگی انسان با محیط زیست را افزایش دهد. او معماری غربی را که بر تکنولوژی و مصالح صنعتی تأکید داشت، مسبب از بین رفتن سنت‌های معماری بومی می‌دانست. به‌جای آن، او به دنبال احیای روش‌های قدیمی ساخت‌وساز بود که هم مقرون‌به‌صرفه بودند و هم با شرایط اقلیمی مصر سازگار بودند.
پروژه‌های مهم
روستای جدید گورنا
یکی از مهم‌ترین پروژه‌های حسن فتحی، طراحی و ساخت روستای جدید گورنا بود. این روستا قرار بود جایگزین روستای قدیمی‌ای باشد که ساکنان آن در حفاری و غارت مقابر باستانی نقش داشتند. فتحی برای ساخت این روستا از مصالح محلی مانند آجرهای گلی استفاده کرد و معماران نوبیایی را به کار گرفت تا تکنیک‌های سنتی ساخت طاق و گنبد را به کارگران محلی آموزش دهند.
با این حال، این پروژه با چالش‌های بسیاری روبه‌رو شد. بسیاری از مردم از نقل مکان به این روستا خودداری کردند و برخی نیز سبک زندگی جدیدی را که فتحی طراحی کرده بود، نپذیرفتند. در نهایت، این پروژه به‌طور کامل اجرا نشد، اما ایده‌ها و روش‌های فتحی در معماری پایدار الهام‌بخش بسیاری از معماران شد.
روستای نیو گورنا 1948
ترسیم حسن فتحی از خانه های نیو گورنا با گواش در سال 1946
خانه‌های سنتی و مسکن ارزان‌قیمت
فتحی معتقد بود که معماری باید در خدمت مردم باشد و برای همه‌ی اقشار جامعه، به‌ویژه طبقات کم‌درآمد، راه‌حلی ارائه کند. او در طراحی خانه‌های روستایی، از اصول معماری سنتی استفاده کرد تا علاوه بر کاهش هزینه‌ها، آسایش حرارتی را نیز افزایش دهد. خانه‌های او با تهویه‌ی طبیعی و استفاده‌ی بهینه از نور و سایه طراحی شده بودند.
سایر پروژه‌ها
فتحی در طول زندگی حرفه‌ای خود بیش از سی پروژه‌ی مختلف طراحی کرد که بسیاری از آن‌ها به‌صورت کامل یا جزئی اجرا شدند. او علاوه بر مصر، در کشورهای دیگر نیز پروژه‌هایی را اجرا کرد و اندیشه‌های خود را گسترش داد.
دهکده باریز – 1964
دهکده باریز- تکرار گنبدها از مشخصه‌های معماری فتحی است.
دهکده باریز جدید – طرح ناتمام و ناموفق فتحی
دهکده باریز جدید- ترسیماتِ حسن فتحی
نقدها و چالش‌های معماری حسن فتحی
علی‌رغم ستایش‌هایی که از معماری حسن فتحی شده است، برخی منتقدان به چالش‌های موجود در رویکرد او اشاره کرده‌اند. یکی از انتقادات اصلی این بود که تلاش او برای احیای سبک‌های سنتی، گاهی به‌عنوان بازگشت به گذشته تلقی می‌شد و برخی معتقد بودند که این سبک‌ها قادر به پاسخگویی به نیازهای زندگی مدرن نیستند. همچنین، پروژه‌ی روستای گورنا نشان داد که تحمیل یک سبک زندگی جدید به ساکنان، بدون در نظر گرفتن تمایل و نیازهای واقعی آن‌ها، می‌تواند با شکست مواجه شود.
با این وجود، بسیاری از اصولی که فتحی مطرح کرد، امروزه در طراحی معماری پایدار و اقلیمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. معماران مدرن با بررسی کارهای او، سعی در تطبیق ایده‌هایش با نیازهای امروزی دارند.
خانه‌هایی که فتحی برای ثروتمندان قاهره ساخت انتقادهای زیادی را برای او همراه داشت.
تأثیر و میراث
حسن فتحی، علاوه بر فعالیت‌های معماری، در زمینه‌ی نویسندگی نیز فعال بود. کتاب ساختن با مردم که در سال ۱۹۶۹ منتشر شد، به یکی از مهم‌ترین منابع در زمینه‌ی معماری بومی و پایدار تبدیل شد. این کتاب دیدگاه‌های او را درباره‌ی اهمیت معماری سنتی، نقش مردم در ساخت‌وساز و چالش‌های معماری مدرن بیان می‌کند.
فتحی به دلیل تلاش‌هایش در احیای معماری سنتی، جوایز متعددی دریافت کرد و در سراسر جهان به‌عنوان معمار پیشرو در زمینه‌ی معماری پایدار شناخته شد. بسیاری از معماران معاصر از ایده‌های او الهام گرفته‌اند و تلاش کرده‌اند روش‌های او را در پروژه‌های خود به کار گیرند.
حسن فتحی جوایز و مدال های بیشماری چون
- مدال طلای ایلات متحده و جایزه شناخت برای نقش ساختمان سازی برای رفاه مستمندان
- مدال طلا از سوی فدراسیون جهانی معماری به سال 1977
- دریافت نام بهترین معمار در سال 1977
- انتخاب وی به عنوان بهترین معمار در خاورمیانه برای ساخت روستای الکورنا توسط موسسه خیریه آقاخان
و سر انجام دریافت شش دکتری افتخاری از دانشکده های بزرگ جهان ، سمینارها و کنفرانس های بیشماری از ایرادات ایشان در جهان نگهداری میگردد تا از تکنیک بی همتایشان در معماری همچنان استفاده گردد.
حسن فتحی را می‌توان معمار هویت و پایداری نامید. او با بازگشت به سنت‌های معماری بومی، راهی جدید برای طراحی مسکن در مناطق گرمسیری ارائه کرد و نشان داد که معماری می‌تواند در هماهنگی با طبیعت و فرهنگ محلی توسعه یابد. هرچند برخی پروژه‌های او به‌طور کامل موفق نشدند، اما اندیشه‌ها و روش‌های او همچنان الهام‌بخش معماران و برنامه‌ریزان شهری در سراسر جهان است. در دنیای امروز، که پایداری و حفظ محیط زیست به مسئله‌ای اساسی تبدیل شده است، آموزه‌های حسن فتحی بیش از پیش اهمیت دارند و می‌توانند راهگشای آینده‌ی معماری باشند. وی سرانجام در نوامبر ۱۹۸۹ از دنیا رفت.
دو کتاب معروف فتحی به نام های “معماری برای فقرا” و “انرژی طبیعی و معماری بومی”
